خدمت رسانی – وظایف و رسالتهای نماز جمعه
قال الله الحکیم : « لکُل جعلنا مِنکم شرعه و منهاجاً و لَو شاءَ الله لجعلکُم امه واحده و لکن لیبلوکم فیما آتیکم فاستبقوا الخیَراتِ » (۱)
« ما برای هرکدام از شما آیین و طریقه روشنی قرار داریم اگر خدا می خواست همه شما امت واحدی قرار می داد ولی خدا می خواهد شما را در آنجا به شما بشود از این آیه بیازماید بنابراین بکوشد در نیکیها از یکدیگر سبقت جوئید. » شاید بشود از این آیه چنین بخشید استفاده کرد که خداوند برای اختلاف ملتها ، حکمت و مصلحتی قائل است و یکی از آن مصالح و حکمتها این است که ملتهای مختلف نسبت به کارهای خیر و نیک در جاده مسابقه قرار گرفته و از همدیگر سبقت را ببرد . لذا خداوند در آیه مورد بحث به مسلمانان دستور می دهد که در کارهای نیک از همدیگر پیشی بگیرند و در آیه دیگر نیز پس از آنکه تعیین قبله را از آن خداوند دانسته امر به سبقت در نیکیها و اعمال خیر می کند آنجا که می فرماید:
« ولکل وجهه هو مولیها فاستبقوا الخیراتِ » (۲)
« هر طایفه ای قبله ای دارد که خداون آن را تعیین کرده است پس در نیکیها وخیرات بر یکدیگر سبقت جویید»
و در سوره مومنون مسارعت در خیرات ویشی گرفتن در آن را از صفات انسانهای مومن و خداترس شمرده می فرماید
« اولئک یسارعون فی الخیرات و هم لَها سابقون » (۳)
« چنین کسانی درعمل به خیرات سرعت گرفته و از دیگران پیشی می گیرند »
علاوه بر سه آیه مذکور مسارعت در خیرات و پیشی گرفتن در نیکیها در چند آیه دیگر نیز مطرح شده است. و دستور خداون بر تعاون در آیه « وتعاونوا علی البر و التقوی » (۴) بیانگر اساس سنت اسلامی که طبق این سنت مسلمانان مظّفند در کارهای نیک همکاری داشته باشند اگر این اصل در جوامع اسلامی زنده شود و مردم بدون در نظر گرفتن مناسبات شخصی و نژادی و خویشاوند با کسانی که در کارهای مثبت و سازنده گام بر می دارند همکاری کنند بسیاری از نابسامانیها اجتماعی سامان می یابد و چه زیباست که بخواهند در انجام آن کارها از همدیگر سبقت بگیرند
محورهای چهارگانه خدمت رسانی
یکی از مصداقها بارز و روشن برّ و خیرات خدمت به همنوعان می باشد این چیزی است که پیشوایان دینی برآن تاکید داشته و حضرت علی (ع) در منشور حکومتی خودش به مالک اشتر محورهای چهارگانه خدمت رسانی را بیان فرموده و مالک اشتر را به انجام آنها دستور می دهد
۱ – جبایه خراجها (دریافت مالیات )
۲– جهاد عدوّها ( جهاد برای دفع دشمن )
۳-استصلاح اهلها ( اصلاح نمودن مردم )
۴- عماره بلادها ( آبادنی شهرها ) (۵)
و در واقع تنظیم بودجه و رفع نیازها اقتصادی ،جهاد ، با دشمنان و تأمین امنیت مردم ، اصلاح نمودن آنان با فعالیتها گسترده فرهنگی و آباد ساختن کشور با کارهای عمرانی از محورهای مهم خدمت رسانی می باشد که حضرت به آنها فرمان می دهد.
و در فرازی دیگر از عهدنامه می فرماید « و لاتکونن علیهم سبعاضاربا تغتنم اکلهم فانهم صنفان اما اخ فی الدین او نظیر لک فی الخلق » (۶)
« و برای درنده خونخوار مباش که خوردن آنان را غنیمت ، بشماری زیرا آنان رو صنفند یا برادر دینی تو هستند و یا همنوع تو در خلقت »
روح و جان فرمایش حضرت امیر (ع) این است که باید کارگزاران حکومت اسلامی در خدمت شهروندان خود و کسانی که در زیر سایه حکومت اسلامی در خدمت شهروندان خود و کسانی که در زیر سایه حکومت اسلامی زندگی می کنندبوده و با آنان با اخلاق اسلامی برخورد نمایند هر چند که مسلمانان نباشند.
درتوضیح فراز مزبور حضرت علامه جعفری (ره ) می فرماید :
« با توجه به اینکه حضرت امیر (ع) خود را عضوی از کاروانیان منزلگه کمال میداند که همه انسانها درآن شرکت دارند و به همین جهت است که او بر همه افراد نوع انسانی با دیده احترام و تعظیم می نگرد مگر اینکه انسانی با اختیار خویش خود را از عضویت در این کاروان ساقط نموده و مزاحم و راهزن آن باشد» (۷)
خدمت به مسلمانان از دیدگاه اهل بیت (س)
ازمطالب گذشته بدست می آید باید انسان به همنوعان خود خدمت کند و لو اینکه مسلمان نباشند و در بعضی از احادیث ، پیامبر اسلام (ص) در رابطه با خدمت به مسلمانان و اهتمام به امور آنان تاکید نموده می فرماید : « و من اصبح لایهتم بامور المسلمین فلیس منهم و من سمع رجلا ینادی یا للمسلمین فلم یجبه فلیس بمسلم » (۸)
« آن کس که در کارهای مسلمانان اهتمام نکند مسلمان نیست و هر که فریاد و استغاثه مرد مسلمانی را بشنود و اجابتش نکند مسلمان نیست »
واصولاً در تفکر ناب اسلامی خدمت به بندگان خدا خدمت به خدا واولیای اوست واز عبادت بزرگ شمرده می شود چنانچه از پیامبر اسلام (ص) نقل شده که فرموده :
« افضل الاعمال بعد الایمان التودد الی الناس » (۹)
« پس از ایمان به خداغ برترین اعمال دوستی با مردم است »
و در حدیث دیگری امام صادق (ع
) از پیامبر(ص) نقل می کند که فرمود:
«الخلق عیال الله فاحب الخلق الی الله من نفع عیال الله وادخل علی اهل بیت سروراً » (۱۰)
« همه مخلوقات عیال ونان خوران خدا هستندو محبوبترین مردم نزد خداوند کسی است که به بندگان خدا نافع بوده وسرور و شادی به آنان برساند»
امام صادق (ع) در رساله ای به اصحاب خود مرقوم فرمودند :
و لیعن بعضکم بعضاً فان ابانا رسول الله (ص) کان یقول : « اِنَ ماوَنهُ المسلم خیرٌ واعظمُ اجراً من صیام شهر و اعتکاف فی المسجد الحرام (۱۱) »
« برخی ازشما دیگر را یاری دهد زیرا پدر ما رسول اکرم (ص) فرمودند همانا کمک به مسلمانان بهتر و پاداشش بزرگتر از یک ماه روزه گرفتن واعتکاف کردن در مسجد الحرام »
وخلاصه خدمت رسانی یک فریضه الهی در زندگی اجتماعی است و عناوینی مانند احسان ، انفاق ، یاری ونصرت ، امداد و حمایت از مومن و مظلوم و قضای حوائج مومنان از مصادیق خدمت رسانی است و همیشه خدمت به دیگران نربان تقرب و راه کمال انسان است و خدمتگزاران راستین در دنیا و آخرت روسفید ومحترم و از گرفتاریها در امان می باشند .
چنانکه معمر بن خلاد از امام کاظم (ع) نقل می کند که فرمود :
« ان لله عباداً فی الارض یسعون فی حوائج الناس هم المومنون یوم القیامه و من ادخل علی مومن سرورا فّرج الله قلبه یوم القیامه » (۱۲)
« براستی برای خداوند بنده هائی است که در بر آورده نمودن حوائج مردم کوشش می کنند، ایشانند که در روز قیامت آسوده اند و هر که وسیلۀ شادی مومنی را فراهم سازد ، خدا دلش را در روز قیامت شاد کند »
و در حدیثی از پیامبر اکرم
(ص) می خوانیم که فرموده : « من کان فی حاجه اخیه المسلم کان الله فی حاجته . . . »(۱۳)
« کسی که در راه انجام حاجات و نیازمندهای برادر دینی اش کوشش کند خداوند در پی انجام حاجات او خواهد بود »
در حالیکه مردم غالباً فکر می کنند که اگر به حل مشکلات دیگران بپردازند از پیشرفت در زندگی خود می مانند ولی منطق اسلام غیر از این است . پیامبر اسلام طبق این حدیث می فرماید تو در راه حل مشکلات مردم و رفع نیازمندیهای آنان بکوش خداوند که قدرتش مافوق همه قدرتهاست از دست تو می گیرد و مشکلات تو را حل می کند.
و اگر مسلمانی قضاءِ حاجت برادر دینی خودش را ضمانت کند تا وقتی که آن را برآورده نکرده خداوند به او نظر رحمت نمی کند
چنانچه پیامبر اکرم فرموده « من ضمن لاخیه المسلم حاجه له لم ینظر الله تعالی له فی حاجته حتی یقضی حاجه اخیه المسلم (۱۴)
« هر کس قضا حاجت برادر مومنش را ضمانت وتعهد کند تا وقتی که آن را برآورده نکرده خداوند به او نظر رحمت نفرماید »
و در حدیث دیگر از آن بزرگوار نقل شده که فرمود
« من قضی لاخیه المومن حاجه کان کمن خدم الله فی عمره » (۱۵)
« کسی که حاجت برادر مومنش را روا کند مانند کسی است که در تمام عمرش به خداوند خدمت کرده است »
و درحدیث جمیل از امام صادق (ع) نقل شده که فرمود :
« المومنون خدم بعضم لبعض قلت و کیف یکونون خدما بعضهم لبعض فقال یفید بعضهم بعضاً »
« مومنان خدمتگزاران یکدیگر هستند ، پرسیدم چگونه می توانند خادم همدیگر باشند فرمو : به یکدیگر فایده می رسانند »
پیداست که منظور حضرت از فایده ، فواید مادی و معنوی و علمی می باشد.
ابوامعتمر می گوید : « سمعت امیر المومنین (ع) قال رسول الله (ص) : « ایما مسلم خدم قوما من المسلمین الا اعطاه الله مثل عدد هم خداما فی الجنه » (۱۷)
« شنیدم از امیرالمومنین (ع) که می گفت : رسوله الله (ص) فرمود هر مسلمانانی به گروهی از مسلمانان خدمت کند به تعداد آنان در بهشت به او خادم عطا می کند »
مصادیق بارز خدمت رسانی
گاهی پیشوایان دینی انگشت روی جزئیات گذاشته و مصداق روشنی از خدمت رسانی را بیان فرموده اند از قبیل تأمین طعام – پوشاک – مسکن که به عنوان نمونه در حدیث ابوحمزه ثمالی از امام زین العابدین (ع) می خوانیم که فرمود :
« من اطعم مومناً من جوع اطعمه الله من ثمار الجنه، و من سقی مومناً من ظماً سقاه الله من الرحیق المختوم ، من کسی مومناً کساهُ الله من الثیاب الخضر »(۱۸)
« هرکس مومنی را در گرسنگی اطعام کند خداوند او را از میوه های بهشت می خوراند و هر کس مومن تشنه ای را سیراب کند خداونداز شراب سربسته بهشت به او می نوشاند ، و هر کس مومنی را بپوشاند خداوند از لباسهای سبز بهشتی بر او می پوشاند»
در حدیث دیگر از امام صادق (ع) وارد شده :
« من کانت له دار فاحتاج مومن الی سکناها قال الله عزّوجلّ : یا ملائکی ابخل عبدی علی عبدی بسکنی الدار الدنیا و عزتی و جلالی لا یسکن جنانی ابداً »(۱۹)
« آن کسی که خانه ای دارد و مومنی نیازمند آن است و صاحبخانه او را مانع می شود خداوند گوید ای فرشتگان من آیا بنده ام در مورد خانه دنیا به بنده دیگرم بخل ورزید ؟ به عزت و جلالم سوگند که هیچگاه در بهشتم مسکن نخواهد گزید » و در حدیثی از امام سجاد (ع) می خوانیم
« من کان عنده فضل ثوب و قدر ان یخص به مومناً یحتاج الیه ، فلم یدفعه الیه اکبّه الله فی النار علی منخریه » (۲۰)
« هر کس لباس اضافه ای داشته باشد و بتواند آن را در اختیار مومن نیازمند قرار دهد ولی این کار را نکند خداوند او را به رو در آتش می افکند .)
محدوده خدمت رسانی
واضح است که نیاز مندیهای مردم تنها نیازهای مادی نیست بلکه نیازهای فکری و معنوی آنان به مراتب برتر از نیازمندیهای مادی آنهاست و از سوی دیگر شیاطینی که در کمین مردم نشسته اند تا به اعتقادات و دین و فرهنگ آنان ضربه وارد کنند کمتر از دشمنان جسم و جان آدمی نیستند پس تلاش برای نجات مردم از توطئه های اهریمنی و تقویت بنیه های اعتقادی آنان از اهم امور است از اینجا به اهمیت پیام رهبر فرزانه و حکیم انقلاب اسلامی در رابطه با خدمت رسانی به مردم پی می بریم که در پیام نوروزی سال ۸۲ بیان فرمودند و به خدمت رسانی بیشتر تأکید داشتند با توجه به اینکه از مهم ترین وظایف مسئولین نظام مقدس اسلامی علاوه بر خدمت رسانی مادی ، خدمت رسانی به مردم در جنبه های اعتقادی و دینی مردم است و باید به تقویت دین و ایمان مردم و گسترش فرهنگ تقوی و ایثار جهاد ، شهادت و پیشرفت علمی در کشور همت گمارند ، شایسته است با استفاده از ابزارهای تبلیغی روز از قبیل اینترنت و صدا و سیما و روزنامه ها و مجلات و چاپ و نشر کتاب های مفید و ارزنده و . . . زمینه های تقویت ایمان و تقوای مردم را فراهم کرده و از ارزشها پاسداری نمایند .
رسالتهای نماز جمعه در خدمت رسانی
با عنایت به اینکه یکی از تریبونها فرهنگی ، عبادی ، سیاسی و ابزارهای مهم تبلیغی تریبون مقدس نماز جمعه می باشد و خطبای جمعه از تربیت یافتگان حوزه های علمیه بوده واز طرف ولی امر ایراد خطابه می کنند لذا خدمت رسانی فرهنگی و مذهبی از طریق نماز جمعه حائر اهمیت بوده و خطیب وظیفه سنگینی را در رابطه با این مهم بر عهده دارد که نمونه هائی از آن بیان می کرد
۱ – پاسداری از فرهنگ اسلام و تشیع
مرزبانی از سنگرهای عقیدتی اسلام از وظایف مهم علماء در طول تاریخ بوده و در تعابیر معصومین علیهم السلام از آنان به عنوان حصون الاسلام و نگهبانان شریعت و مرزبانان اسلام تعبیر شده است چنانگه امام صادق (ع) می فرماید .
« علماءُ شیعتنا مرابطون فی الثغر الذی یلی ابلیس و عفاریته یمنونهم عن الخروج علی ضعفاء شیعتنا و عن ان یتسلط علیهم ابلیس و شیعته و النواصب » (۲۱)
« علمای شیعه ما نگهبانان مرزهای نفوذ ابلیس و لشکریان آن بوده و مانع تسلط آنان و دشمنان اهل بیت بر مستضعفین شیعیان ما می گردند »
و در حدیثی دیگر از امام هادی (ع) می خوانیم :
« لولا من یبقی بعد غیبه قائمکم (ع) من العلماء الداعین الیه و الذیین عن دینه بحجج الله والمنقدین لضعفاء عبادالله من شباک ابلیس و مردئه و من فخاخ النواصب لما بقی احد الا ارتد عن دین الله » (۲۲)
« اگر پس از غیبت قائم آل محمد (عج) عالمانی که مردم را به سوی او دعوت و راهنمایی کنند وجود نداشته باشند و از مکتب آن حضرت با برهانهای قاطع و محکم دفاع نکنند و بندگان ضعیف خدا را از تورهای شیاطین و دشمنان اهل بیت علیهم السلام نجات ندهند حتی یک نفر از آنان باقی نمی ماند مگر اینکه مرتد شده و از دین خدا دست بر میدارد . »
۲ – ارشاد و هدایت و جلوگیری از تحریف قرآن و سنت
مرحوم کلینی ضمن حدیثی از امام صادق (ع) نقل می کند که فرمود :
« . . . فان فینا اهل البیت فی کل خلف عدولاً ینفون عنه تحریف الغالین و انتحال المبطلین و تأویل الجاهلین » (۲۳)
« محققا در ما خاندان است که در دورۀ هر جانشینی عادلان حق شناسی وجود دارند که تحریف غالی ها و وابستگی مخربان و تاویل نادانها را از دین کنار کنند »
مرحوم آیه الله حاج محمد باقر کمره ای د رتوضیح این فراز حدیث می نویسد :
« و این موضوع در زمان حضور ائمه بر اساس مرکزیت تعلیمات آنان پابرجا بوده است و در زمان غیبت هم همیشه در هر عصر دانشمندان درست فهم وجود داشته اند که از این نظر مدافع مذهب به شمار می رفته اند »
و خود مولف همین کتاب ( کافی ) سر حلقه آنهاست که به وسیله تألیف کافی ، اصول و فروع مذهب را شسته و پاک نموده و در دسترس طالبان حق نهاده است (۲۴)
در اهمیت ارشاد و هدایت ، همین بس که از دیدگاه قرآن و معصومین هدایت یک نفر به منزله هدایت ، کل مردم شمرده شده چنانکه در حدیث سماعه از امام صادق علیه السلام آمده است :
قال : « قلت له : قال ا. . . عزوجل « من قتل نفسا بغیر نفس فکأنما قتل الناس جمیعاً : قال من اخرجها من ضلال الی هدی فکأنما احیاها و من اخرجها من هدی الی ضلال فقد قتلها » (۲۵)
سماعه می گوید : به امام صادق (ع) عرض کردم که خداوند عزوجل می فرماید « هر کسی بکشد نفسی را به جز نفس را به دیگری ( نه به جهت قصاص ) گویا همه مردم را کشته و هر که نفسی را احیاءِ کرده »
امام فرمود هر کسی او را از گمراهی به راه هدایت بر آورد گویا وی را زنده کرده و هر که او را از راه حق به گمراهی برد گویا وی را کشته باشد .
۳ – پاسخ به شبهات معاندان و جلوگیری از انحراف
جواب دادن به شبهاتی که از طرف مخالفین مطرح می شود و موجب گمراهی مردم و به ویژه نسل جوان میگردد از مهمترین مسائلی است که با رعایت مقتای حال لازم است به آن پرداخته شود تا حقیقت از پشت پرده های جهل و نادانی بیرون آید چنانکه شیوه ائمه (ع) و صحاب بزرگوار آن حضرت چنین بوده و در این زمینه در حدیثی از حضرت امام حسین (ع) می خوانیم که به یک مردی می فرماید :
ایهما احب الیک ؟ رجل یروم فتل مسکین قد ضعف اتنفذه من یده او ناصب یرید اضلال مسکین من ضعفا شیعتنا تَفتَحُ علیه ما یمتنع به و یفحمه و یَکسره بحجج الله تعالی؟
قال : « بل انقاذ هذا المسکین المومن من ید هذا الناصب . . . » (۲۶)
« کدامیک برتو خوشایند و دوست داشتنی است ؟ نجات آن مسکین وناتوانی که فردی قصد کشتن ان را کرده است؟ و یا آن مومن از شیعیان ما که فردی دشنام دهندۀ بی دین قصد انحراف فکر و دل او را دارد ؟ »
آری ، اگر این فرد از دست آن دشمن دهنده نجات دهی ارزشمند تر است که خدای بزرگ می فرماید : « کسی که به فردی زندگی بخشد گویا همه انسانها را زنده کرده است »
پس آن کس که فکرش را زنده می سازی و از کفر به سوی ایمان سوق می دهی گویا همه انسانها را زنده کرده ای پیش از آنکه با شمشیرهای آهنی کشته شوند
۴ – دفاع از ولایت و رهبری
خداوند متعال همه انسانها را آفریده و سنت خود را بر هدایت آنها در همه زمانها قرار داده است بنابراین در هر زمانی تا قیامت هر انسانی باید بتواند به زنجیره هدایت الهی متصل شود این زنجیره که حلقه های آن در طول یکدیگرند . در زمان پیامبر (ص) به ایشان و در زمان امام معصوم (ع) به او ختم می شود در زمان غیبت آخرین امام معصوم (ع) لاجرم باید حلقه دیگری وجود داشته باشد که مردم به واسطه او به امام متصل شوند ، فلسفه وجودی این آخر از دیدگاه اسلام جز فلسفه وجودی امام و پیامبر نیست از این رو همانند آنها لازم و حیاتی و تأثیر گذار است با توجه به اینکه به اتناد احادیث واخبار متواتره ولایت و حکومت مسلمین بر عهده فقهای جامع الشرایط گذاشته شده و در حدیثی رد فرمان و دستور امامان شیعه خوانده شده است و در حدیث منقول از پیامبر اسلام (ص) فقهای امین رسولان شمرده شده اند (الفقهاء امناء الرسل (۲۷) و حضرت موسی بن جعفر (ع) درباره جبران ناپذیر بودن شکافی که به وسیله وفات عالم ایجاد می فرماید : « لأن المومنین الفقها حصون الاسلام »(۲۸)
« مومنان که فقیه و دین شناس هستند دژهای اسلامند »
و درتوقیع شریفی که در جواب سئوالات اسحاق بن یعقوب از ناحیه مقدسه صادر شده چنین آمده : « و اما الحوادث و بحرانها به نزد راویان احادیث ما و فقها بروید که سنت در اختیار شان است آنها حجت من بر شما هستند چنانکه من حجت خدایم » لذا لازم است در نمازهای جمعه دفاع مستدل ، منطقی و جانانه از ولایت فقیه به عمل آمده و همچنین خطیب جمعه در موضعگیریهای خود مواضع مقام معظم رهبری را مد نظر قرار داده و از سخنان آن بزرگوار الهام بگیرد تا مرتکب موضعگیریهای نسنجیده ونادرست نشود.
۵ – خداوند احدیت در قرآن می فرماید: « ان هذه امتکم امه واحده و انا ربکم فاعبدون » (۳۰)
« این امت ، امت واحد شماست و من پروردگار شمایم پس مراعبادت کنید » ونیز فرمود: واعتصموا بحبل الله جمیعا و لاتفرقوا (۳۱) « همگی به رشته محکم الهی چنگ زنید و پراکنده نشوید . » با الهام گرفتن از این دو آیه یاد آوری می شود جهانی که در آن اکثر همه دولتها و ملتها بر همبستگی و اتحاد و پیوستن به همت گمارده و از هم دفاع می نمایند و از کوچکترین فرصت و وسیله کمک می گیرند تا با یکدیگر ارتباط برقرار سازند . لازم است مسلمانان بیشتر به وحدت اندیشیده و در برابر دشمنان اسلام در صف واحد قرار گیرند بعضی از بزرگان مصلح فرموده اند : « بنی الاسلام علی دعا متین کلمه التوحید و توحید الکلمه » ، اسلام بر رو پایه بنا گردیده است ۱ – کلمه توحید ۲ – توحید در کلمه ( وحدت کلمه ) و معمار کبیر انقلاب اسلامی ایران حضرت امام خمینی (ره) در وصیت نامه الهی سیاسی خود دو رکن اصلی پیروزی و بقای انقلاب اسلامی ایران را انگیزه الهی و وحدت کلمه مردم ایران دانسته اند بنابراین تا زمانیکه انگیزه الهی و وحدت نیروهای موثر در نظام و آحاد ملت برای حفظ و حراست از این حکومت الهی برقرار و از استحکام لازم برخوردار باشد استمرار و گسترش این حرکت مقدس تضمین خواهد شد و حضرت امام (ره ) و مقام معظم رهبری مدظله العالی در مقاطع مختلف همه مردم به ویژه مسئولین و جناحهای سیاسی را به حفظ انگیزه الهی و تقویت ایمان و حفظ وحدت توصیه فرمودها اختلاف و تشتت را یکی از تهدیدات جدی برای نظام به حساب آورده اند .
۶ – تعلیم معارف و احکام
از مهمترین وظایف و رسالتهای نماز جمعه تعلیم معارف الهی و احکام ناب محمدی (ص) می باشد و در چند آیه از قرآن تعلیم از اهداف بعثت انبیاء شمرده شده چون عالمان دین شناس طبق احادیث جانشینان پیامبر اسلام (ص) می باشند لذا یکی از وظایف سنگین آنان تعلیم انسانهاست .
مرحوم کلینی روایتی از امام صادق(ع) نقل می کند که فرمود : « قرأت فی کتاب علی (ع) ان الله ام یأخذ علی الجُهال عهداً بِطلبِ العلم حتی أخذ علی العلماء عهدا ببذل العلم للجهال » (۳۲)
امام صادق (ع) فرمود: در کتاب علی (ع) خواندم که خدا پیمان از نادانها برای طلب علم نگرفته است مگر اینکه از علماء پیمان گرفته که علم را به نادانها بذل کنند و د رحدیثی از امام باقر (ع) می خوانیم که فرمود : « زکاهُ العلم اَن تعلّمه عبادالله » (۳۳)
« زکات علم این است که ان را به بندگان خدا یاد بدهی »
و مرحوم شهید ثانی در منیه المرید می نویسد « خرج رسول الله (ص) فأذاً فی المسجد مجلسان : مجلس یتفقهون و مجلس یدعون الله و یسألونه ، فقال کلا المجلسین الی خَیر اما هولاء فیدعون الله وَ اما هولاء فیتعلّمون و یفقهون الجاهل ، هولاء افضل بالتعلیم ارسلت لّما ارسلت ثم قعد معهم » (۳۴)
« پیامبر خدا از خانه بیرون آمده در مسجد دو مجلس دیگر با دعا خواندن و از خدا مسئلت کردن می گذشت فرمود : « هر دو مجلس نیک است ، آن گروه خدا را می خوانند و این گروه می آموزند و مطالب را به نادانان می فهمانند این گروه آموزشگران برترند ، من برای آموزشگری و تعلیم فرستاده شده ام سپس پیامبر در جمع آنان نشست » و با توجه به اهمیت تعلیم از امام رضا (ع) روایت شده که فرموده : « رَحم الله عبدا احیا امرنا فقلت له : کیف یحیی امکم ؟ قال یتعلّم علومنا و یعلمها الناس لو علموا محاسن کلامِنا لا تبعونا » (۳۵)
« خدا رحمت کن کسی را که امر ما را احیاء کند عرض کردم : امر شما چگونه احیاء می شود ؟ فرمود علوم ما را فرا گیرد و به مردم بیاموزد که اگر مردم زیباییها و محاسن کلام ما را درک کنند از ما پیروی خواهند کرد»
۷ – تربیت و تزکیه انسانها
مهمترین مسئله ای که فراوان مورد توجه آیین مقدس قرار گرفته و در رسیدن به کمالات و فضایل انسانی نقش اساسی دارد مسئله تزکیه نفس و پرورش روح است که درکنار تعلیم از اهداف بعثت شمرده شده است در روایتی از امام سجاد (ع) نقل شده که پیامبر اکرم (ص) فرمودند : « بعثت بمکارم الاخلاق و محاسنها » (۳۶) « من از طرف خداوند برای مکارم و محاسن اخلاق مبعوث شده ام » لذا اهتمام به طرح مسائل اخلاقی در نماز جمعه حائز اهمیت فراوان است و هر چه خطیب آراستگی بیشتری به محاسن اخلاقی داشته باشد به همان اندازه نفوذ کلامش افزونتر شده و سخنان دردلها بیشتر تأثیر می گذارد
۸ – اصلاح میان مردم و از بین بردن کدورتها :
یکی دیگر از رسالتها نماز جمعه از بین بردن بغضها و کدروتها و بدبینی ها و اصلاح بین مومنین می باشد . خداوند در قرآن می فرماید: « انما المومنون اخوه فاصلحوا بین اخویکم مومنون » (۳۷) « افراد با ایمان با هم برادرند بنابراین میان برادران خود اصلاح دهید . »
در اهمیت اصلاح ذات البین همین بس که در آخرین وصیت علی (ع) به فرزندانش مورد تأکید حضرت بوده که فرمود :
« و صلاح ذات بینکم فانّی سمعت جدکما (ص) یقول صلاحُ ذات البین افضل من عامه الصلوهِ و الصیامِ » (۳۸)
« شما را به ایجاد صلح وآشتی در میانتان سفارش می کنیم زیرا من از جد شما پیامبر(ص) شنیدم که می فرمود : اصلاح دادن در بین مردم از همه نمازها و روزه ها برتر است . »
و مرحوم کلینی از امام صادق
(ع) نقل کرده که فرمود :
« صدقهیحبها الله : اصلاح بین الناس اذا تباعدو » (۳۹)
« صدقه ای که خدا دوستش می دارد اصلاح میان مردم است وقتی که میان آنها بهم خورده و فاسد شده و نزدیک کردن آنهاست وقتی که از هم دوری کنند .»
۹ – دعوت به تعاون و دستگیری مردم
همکاری مومنین در کارهای خیر و نیک از دستورات خداوند متعال بوده و می فرماید :
« تعاونوا علی البر و التقوی و لا تعاونوا علی الائم و العدوان ان الله شدید العقاب » (۴۰)
« درراه نیکی و تقوی همکاری کنید و درراه گناه و تجاوز همکاری نکنید و تقوی الهی داشته باشید که همانا عذاب خدا سخت است » در قرار گرفتن برّ و تقوی کنار هم ظرافتی خاص به کار رفته زیرا برّ شامل همه کارهای نیک و تقوی شامل تمام کارهایی میشوند که باز دارنده از منکرات و بدیهاست و ازاین آیه روشن می شود محدوده همکاری تا جایی است که کار نیک و خیر باشد ولی همکاری در اهداف باطل و اعمال نادرست و ظلم و ستم ممنوع است و به اینن مسئله در روایات اهل بیت (ع) نیز سفارش اکید شده است
۱۰ – مبارزه با تحریفات ، خرافات و بدعتها
یکی دیگر از رسالتهای نماز جمعه مبارزه با بدعتها و تحریفات و خرافات می باشد که کوتاهی در این امر موجب گسترش آنها گردیده و متأسفانه گاهی میان عوام الناس به حساب اسلام گذاشته شده و موجبات سوءِ استفاده دشمنان اسلام را فراهم می سازد . مبارزه با بدعتها در کلام پیامبر اسلام از وظایف عالمان دین شمرده شده که در صورت کوتاهی لعن الهی شمرده شده که در صورت کوتاهی لعن الهی را شامل حال خود می نمایند
پیامبر اسلام می فرماید:
« اذا ظهرت البدع فی امتی فلیظهر العالم علمه فمن لم یفعل فعلیه لعنه الله » « چون بدعتها دار امت من آشکار شوند باید عالم علم خودش را آشکار کند پس هر عالمی که علمش را آشکار نکند بر او باد لعنت خدا »
و در حدیث دیگر وارد شده که فرمود :
« من مشی الی صاحب بدعه فوقّره فقد مشی فی هدم الاسلام » (۴۲)
« هر کسی به سوی صاحب بدعتی رفته و او را تکریم نماید در نابودی اسلام قدم برداشته است . »
و نیز حضرت فرمود :
« من تبسّم فی وجه مبتدع فقد اعان علی هدم دینه » (۴۳)
« هر کس به چهره بدعت گذار تبسم کند در انهدام اساس دین خود کمک کرده است »
۱۱ – مطرح نمودن نیازها و مشکلات مردم و رساندن آنها به گوش مسئولین
تذکر مشکلات جامعه و رساندن حوائج مردم به گوش مسئولین از رسالتها مهم نماز جمعه می باشد که به این وسیله خدمت بزرگی به مردم می شود زیرا برای اکثریت افراد جامعه میسر نیست که بتوانند مستقیماً مشکلات خود را به گوش مسئولین برسانند.
در حدیثی از پیامبر اسلام (ص) می خوانیم که فرمود :
« ابلغونی حاجه من لا یستطیع ابلاغی حاجهٌ فانه من ابلغ سلطاناً حاجه من لا یستطیع ابلاغها ثبت الله قدمیه عَلی الصـرّاط یوم القیامه » (۴۴)
« حاجت کسی را که توانایی ابلاغ آنرا به من ندارد به من ابلاغ کنید زیرا کسی که حاجت ناتوانی را به توانایی برساند خداوند گامهایش را بر صراط ثابت فرماید .»
۱۲ – احیای سنت وقف ، تشویق و اقدام به کارهای عام المنفعه
وقف به عنوان صدقه جاریه ریشه در اعماق تاریخ دارد و در میان تمام ملتها وادیان و مذاهب ساری و جاری بوده است این عمل به عنوان یک سنت حسنه مورد تاکید قرار گرفته و از صدر اسلام به عنوان یک عمل خیر و سنت نیکو و پسندیده در شمار صدقه جاریه و باقیات الصالحات به حساب می آمده و پاداش و اجر فراوان اخروی و شهرت و نام نیک و جاودانگی یاد و خاطره واقف را به همراه داشته است و پیشوایان اسلام و اصحاب و یاران آن بزرگواران در این زمینه پیشقدم بوده اند چنانکه امام صادق (ع) فرمود :
« تصدق رسول الله (ص) باموال و جعلها وقفا و کان ینفق منها علی اضیافه » (۴۵)
« رسول اکرم (ص) مالهایی را صدقه کرد و آنها را وقف قرار داد و برای خرج میهمانان خود از آن استفاده می کرد »
و نیز از جابر روایت شده که : « لم یکن من الصحابه ذو مقزره الاّ وقف وقفا » (۴۶ )
هر صحابی که توانایی وامکان داشت وقفی از خود می گذاشت . و در روایات بسیاری از وقف به صدقه جاریه تعبیر شده است .
امام صادق (ع) می فرماید :
« لیس یتبع الرجل بعد موته من الاجر ثلاث خصال صدقه اجراها ففی حیاته فهی تجری بعد موته . . . » (۴۷)
به انسان پس از مرگ ملحق نمی شود مگر سه چیز که یکی از آنها صدقه جاریه است که در حال حیاتش به آن اقدام نموده ، پس از مرگ نیز جریان پیدا می کند ولی متأسفانه در زمان معاصر سنت وقف خیلی کمرنگ شده است و احکام آن کم کم به فراموشی سپرده می شود که لازم است از طریق تریبونهای مختلف از جمله نماز جمعه اهمیت آن مطرح شده و مردم به آن تشویق گردیده اقدام به تأسیس مدارس علمیه – مساجد مراکز فرهنگی بهداشتی و … و این از خدمات مهم در جامعه دینی ما می باشد که باید مورد اهتمام جدی قرار گیرد.
۱۳ – آگاه نمودن مردم از اوضاع سیاسی جهان
آگاه نمودن مردم از اوضاع سیاسی جهان و از وضع مسلمانان و بر ملا نمودن توطئه های دشمنان اسلام و مسلمین از وظایف مهم در نماز جمعه می باشد چنانچه حضرت امام رضا (ع) ضمن حدیثی در رابطه با خطبه نماز جمعه می فرماید :
« و یخیرهم بما یرد علیهم من الآفاق ، من الاحوال التی فیها المضره و المنفعه » (۴۸)
« آنچه در آفاق دور دست از قضایای خوب و بد به حال مسلمین واقع می شود به مردم بگوید »
لذا اطلاع رسانی در این زمینه و تقویت بینش سیاسی مومنین و تنفر آنان از دشمنان اسلام و قرآن از مهمترین خدمات در جامعه اسلامی است .
جمیل از امام صادق (ع) نقل می کند که فرمود :
« المومنون خدم بعضهم لبعض فقلت و کیف یکون خدم بعضهم لبعض فقال : « تفقیههم بعضهم لبعض » (۴۹) « مومنان خدمتگزار یکدیگر هستند پرسیدم چگونه می توانند خادم یکدیگر باشند فرمود همدیگر را آگاه می نمایند »
۱۴ – تکریم کهن سالان و توجه ویژه به جوانان
تکریم و احترام به اشخاص کهنسال مورد تأکید پیشوایان بزرگ اسلام می باشد چنانچه در حدیثی از امام صادق(ع) میخوانیم .
« عظموا کبارکم » (۵۰) « سالمندان خود را تعظیم و احترام کنید » و در حدیث دیگر فرمود « لیس منا من لم یوقر کبیرنا و یرحم صغیرنا » (۵۱) « از ما نیست آنکه بزرگ مار را احترام نکند و به خردسالان ، مهر نورزد » در عین حال توجه ویژه به جوانان و نونهالان از رسالتهای مهم نماز جمعه و از خدمات ارزشمند آن است برای اینکه اهمیت قضیه روشنتر شود توجه خوانندگان عزیز را به یک روایت جلب می کنیم :
شهره بصره مرکز عمرو بن عبید رئیس معتزله بود که در سال ۱۴۳ وفات کرد او خیلی مورد علاقه خلیفه عباسی بود و شیعیان را متزلزل می کرد .
امام صادق (ع) مردی را جهت تبلیغ به بصره فرستاد بعد از مدتی که در بصره ماند برگشت امام (ع) پرسید آیا در کارتان موفق بودید عرض کرد خیر یابن رسول الله فرمود چرا؟ عرض کرد : نمیدانم امام پرسید شما سراغ چه کسی رفتید عرض کرد من با روسای قبایل در تماس بودم تا از راه هدایت آنها بتوانم در افراد عشیره شان تأثیر بگذارم .
حضرت فرمود نقطه اشتباه شما همین جاست شخصیت شیخ قبیله شکل گرفته و تثبیت شده و اثر گذاری در او مشکل اس درخت بومندی که بالا رفته دیگر قابل اصلاح نیست اما نهال کوچک خیلی اصلاح پذیر است سپس فرمود:
« علیک بالا حداث فانهم اقرب الی کل شی »(۵۲)
« سراغ جوانان برو که به همه چیز نزدیکترند »
پس آن مرد با سفارش امام دوباره به بصره رفت و جوانان را دور خود جمع کرد و همان جوانانی را که تحت تأثیر عمروبن عبید بودند هدایت و ارشاد نمود و موفق هم شد . خداوند همه ما را از خادمان مکتب قرآن و عترت مقرر فرماید.
الحمدالله رب العالمین وصلی الله علی محمد و آله الطاهرین
پی نوشت ها و منابع
۱- مائده :۴۸
۲- بقره : ۱۴۸
۳- مومنون :۶۱
۴- مائده : ۲
۵ و ۶ نهج البلاغه فیض الاسلام نامه ۵۳
۷- حکمت اصول سیاسی اسلام صفحه ۱۳۰ استاد جعفری (ره)
۸ – الکافی ج۲ صفحه ۱۶۴
۹- نهج الفصاحه صفحه ۷۴ حدیث ۳۸۷
۱۰- الکافی ج ۲ صفحه ۱۶۴
۱۱- الکافی ج ۲ صفحه ۹ – مستدرک الوسائل چاپ جدید ج ۱۲ صفحه ۴۲۲ و طبع قدیم ج ۲ ، ص ۴۱۰
۱۲ الکافی ج ۲ صفحه ۱۹۷
۱۳ – سفینه البحار چاپ اسوه ج ۲ صفحه ۴۸۱
۱۴- سفینه البحار چاپ اسوه ج۲ صفحه ۴۸۴
۱۵- اعلام الدین دیلمی صفحه ۱۴۸
۱۶- وسائل الشیعه ج ۱۸ صفحه ۶۱
۱۷- الکافی ج ۲ صفحه ۲۰۷ – وسائل الشیعه ج۱۱ صفحه ۵۹۴
۱۸- وسائل الشیعه ج ۳ صفحه ۴۲۱
۱۹- الکافی ج۲ صفحه ۳۶۷ – وسائل الشیعه ج ۱۱ صفحه ۶۰۰ – الحیاه ج ۶ صفحه ۶۳
۲۰- وسائل الشیعه ج ۳ صفحه ۴۲۱
۲۱- احتجاج طبرسی ج ۱ صفحه ۸
۲۲- احتجاج طبرسی ج۱ صفحه ۹
۲۳- الکافی ج۱ صفحه ۳۲
۲۴- اصول کافی با ترجمه مرحوم کمره ای ج ۱ صفحه ۵۲۰ چاپ اسوه
۲۵- الکافی ج ۲ صفحه ۲۱۰
۲۶- بحارالانوار ج ۲ صفحه ۹
۲۷- الکافی ج۱ صفحه ۴۶
۲۸- الکافی ج۱ صفحه ۳۸
۲۹- بحارالانوار ج۲ صفحه ۹۰ – وسائل الشیعه ج ۱۸ صفحه ۱۰۱
۳۰- انبیاء ۹۲
۳۱- آل عمران : ۱۰۲
۳۲ و ۳۳ – الکافی ج ۱ صفحه ۴۱
۳۴- منیه المرید چاپ دفتر تبلیغات اسلامی صفحه ۱۰۶
۳۵- بحار الانوار ج ۲ صفحه ۳۰
۳۶- مشکاه الانوار چاپ موسسه آل البیت ج ۲ صفحه ۱۴۲
۳۷- سوره مومنون :۱۰۰
۳۸- نهج البلاغه با ترجمه مرحوم دشتی صفحه ۵۵۸ نامه ۴۷
۳۹ – الکافی ج ۲۰۹
۴۰- مائده : ۲
۴۱- الکافی ج ۱ صفحه ۵۴ – وسائل الشیعه ج ۱۱ صفحه ۵۱۰
۴۲- وسائل الشیعه ج ۱۱ صفحه ۵۰۸ – سفینه البحار چاپ اسوه ج ۱ صفحه ۲۴۳
۴۳- صفینه البحار چاپ اسوه ج ۱ صفحه ۲۴۳
۴۴- بحار ج ۱۶ صفحه ۱۵۱ – سفینه البحار ج ۱ صفحه ۴۸۹
۴۵- مستدرک الوسائل چاپ موسسه آل البیت ج ۱۴ صفحه ۴۶ و چاپ قدیم ج ۲ ص ۵۱۱
۴۶ – مستدرک الوسائل چاپ موسسه آل البیت ج ۱۴ صفحه ۴۷ و چاپ قدیم ج ۲ ص ۵۱۱
۴۷- الکافی ج ۷ صفحه ۵۶
۴۸- وسائل الشیعه ج ۳ صفحه ۴۰
۴۹- چهل حدیث خدمت رسانی به نقل از مستطرفات السرائر صفحه ۶۳۴
۵۰ و ۵۱ – الکافی ج ۲ صفحه ۱۶۵
۵۲ – بحار الانوار ج ۲۳ صفحه ۲۳۶
