حضرت آیت الله مسلم ملکوتی، هفتم شهریور سال ۱۳۰۲ هجری شمسی، مطابق با ۱۷ محرم ۱۳۴۲ هجری قمری در خانواده‌ای مذهبی به دنیا آمد. پدرش مشهدی یوسف، کشاورزی متدین بود و با علمای منطقه ارتباط مستمر داشت؛ وی که به آموزش علم و خواندن و نوشتن علاقه‌مند بود به مکتب‌خانه می‌رفت و فرزندش مسلم را نیز با خود به آن‌جا می‌برد .
تحصیلات
از پنج سالگی نزد پدرش به آموختن روخوانی و حفظ قرآن پرداخت، در شش سالگی حافظ سوره‌های قرآن (از اوّل تا سوره قاف) بود، سپس نزد یکی از علمای منطقه به تکمیل آموخته‌های خود پرداخت و در مدتی اندک خواندن، نوشتن و قرآن مجید را فرا گرفت. برای ادامه تحصیل به شهر سراب و بعد از آن به تبریز مسافرت نمود.
مهاجرت به قم
در سال ۱۳۲۱ پس از به پایان رساندن دوره سطح در حوزه علمیه تبریز، برای ادامه تحصیل و بهره‌گیری از علماء حوزه علمیه قم، به شهر قم مهاجرت کرد. استقرار در‌حوزه علمیه قم، نهایت آرزوی ایشان بود، وی از حوزه درسی فقه و اصول شیخ عبدالنبی نمازی، فیض، سیدمحمد حجت‌کوه کمری و در علوم عقلی از محضر امام خمینی، علامه طباطبایی، آیت‌الله شیخ ابوالقاسم اصفهانی، آیت‌الله میرزا مهدی آشتیانی بهره برده و در زمره طلاب ممتاز درس آنان محسوب می‌شد .
استفاده علمی در جوار ثامن الحججعلیه السلام
حضرت آیت‌الله ملکوتی در یک دوره یک ساله به همراه دوستانش، همچون احمدی میانجی، موسوی اردبیلی و حقی سرابی به مشهد مقدس رفت و در مدرسه خیرات‌خان سکونت گزید. در این حوزه در درس فقه و معارف دینی استادانی چون سیدیونس اردبیلی و میرزا مهدی غروی اصفهانی شرکت جست و نزد آیت‌الله شیخ محمدرضا کرباسی، ریاضیات و هیئت را آموخت. بخشی از شرح اشارات را نیز نزد آیت‌الله شیخ سیف‌الله ایسی میانجی فراگرفت و آنگاه دوباره به قم بازگشت .
سفر به نجف
معظم له، پس از سیزده سال اقامت و تحصیل مداوم و استفاده عمیق از استادان بزرگ فقه، اصول و فلسفه در قم و مشهد، در سال ۱۳۳۴ ه.ش برای تکمیل اندوخته‌های علمی و کسب معارف بیشتر، از استادان حوزه علمیه نجف اشرف، عازم این شهر شد و پس از ورود در درس‌های خارج فقه و اصول آیت‌الله سیدمحسن حکیم، آیت‌الله سید عبدالهادی شیرازی، آیت‌الله سید محمود شاهرودی، آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی و آیت‌الله شیخ حسین حلّی حاضر شد و به مدت دوازده سال از این استادان بهره برد و در این مدت یک دوره کامل درس اصول آیت‌الله خویی را به رشته تحریر درآورد و از شاگردان بارز وی بود. ایشان با بیش از سه دهه تلاش و فداکاری در وادی تحصیل و تحقیق در علوم مختلف حوزوی و علوم غریبه، سرانجام به اجتهاد رسید و از استادان بزرگی همچون آیت‌الله حجت(ره)، آیت‌الله سید عبدالهادی شیرازی(ره)، آیت‌الله حکیم(ره) و آیت‌الله خویی(ره)، اجازه اجتهاد دریافت کرد و با شخصیت‌هایی مانند آقابزرگ تهرانی، و علامه امینی ارتباط علمی و دوستی پیدا کرد و از محضر این دو بزرگوار نیز موفق به کسب اجازه روایت شد .
تدریس
حضرت آیت‌الله ملکوتی از همان دوران ابتدایی تحصیل در سراب و تبریز، به تدریس اهتمام داشت و در کنار تحصیل، آموخته‌های خود را به طلاّب و روحانیون دیگر تعلیم می‌داد و در طول تدریس در حوزه‌های علمیه سراب، تبریز، قم، مشهد و نجف، طلاّب و روحانیون بسیاری را تعلیم و تربیت نمود و هم اکنون اغلب شخصیت‌های برجسته حوزوی و بیشتر روحانیونی که در مسئولیت‌های سیاسی و اجرایی فعالیت می‌کنند، از شاگردان او به شمار می‌آیند .
معظم له در اوایل دهه سی، در حوزه علمیه قم، از استادان برجسته سطوح عالی به شمار می‌آمد و از این جهت، مورد توجه مراجع و طلاّب و روحانیون این حوزه بود. ایشان علاوه بر کتاب‌های رسائل، مکاسب و کفایه، کتاب شفای بوعلی را در قم برای طلاب تدریس می‌کرد به طوری که آوازه علمی‌اش به حوزه نجف رسیده بود. از این رو، چون وارد این حوزه کهن شیعی شد با اینکه قصد داشت تنها به استفاده علمی از محضر بزرگان این حوزه بسنده کند و تدریس را موقتاً کنار بگذارد، با استقبال و درخواست طلاب و روحانیون نجف مواجه شد و او را به تدریس و تعلیم علمی واداشتند از این رو، وی در حوزه نجف، در مقبره میرزای شیرازی به تدریس رسائل، مکاسب، کفایه، شرح اشارات، شرح منظومه، اسفار، ریاضیات و علم هیئت همّت گماشت .
مراجعت به قم و تدریس
حضرت آیت‌الله ملکوتی در سال ۱۳۴۷ ه.ش برای دیدار با بستگان و دوستان، با هدف بازگشت به نجف به ایران آمد. ایشان از استادان برجسته درس خارج در این حوزه مطرح و مورد توجه و احترام همگان گشت. آیت‌الله ملکوتی علاوه بر فقه، اصول، در فلسفه، حدیث، رجال، درایه که از علوم رایج در حوزه‌های علمیه به شمار می‌آید و نیز در رشته‌هایی همچون ریاضیات، هیئت، تاریخ اسلام و تاریخ گذشته و معاصر ایران نیز کار کرده در هر کدام از این رشته‌ها صاحب نظر است .
فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی
حضرت آیت‌الله ملکوتی در فعالیت‌های تبلیغی و اجتماعی خود، از مبانی فکری و انقلابی آیت‌الله خمینی الهام می‌گرفت و به عنوان عضو برجسته جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در عرصه‌های مختلف و سرنوشت ساز انقلاب حضوری پررنگ داشت و در اکثر اعلامیه‌هایی که جامعه مدرسین صادر می‌کرد اولین یا دومین امضا کننده بود، از جمله : قیام ۲۹ بهمن مردم تبریز، فجایع شهر یزد، درباره اوضاع سیاسی ایران، اعتراض به حمله مزدوران شاه به منازل مراجع، درباره حادثه ۱۹ اردیبهشت قم، اعتراض به تشکیل دولت نظامی ازهاری، خلع شاه از سلطنت، اعتراض به روی کار آمدن شاهپور بختیار و…
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، آیت‌الله ملکوتی با حکم امام خمینی برای حل اختلافات به شهرستان زنجان مأموریت یافت و اختلافات عمیق و حساس را که بین عالمان و برخی گروه‌های دیگر آن جا وجود داشت، حل کرد. یک بار نیز به همین منظور به استان آذربایجان شرقی و تبریز به عنوان امام جمعه اعزام شد و این مأموریت را انجام داد .
خدمات عمرانی
حضرت آیت‌الله ملکوتی در مدت حضور و رفت و آمدهای تبلیغی ـ مذهبی در شهرهای سراب و تبریز، با جذب افراد خیرخواه و نیکوکار، اقدام به تأسیس و تجدید بنای مراکز علمی، فرهنگی و مذهبی، مانند مسجد، مدرسه علمیه، صندوق قرض الحسنه، کتابخانه و مصلا کرده است ..
نام «میرزا مسلم سرابی»، حوزه نجف را تحت الشعاع قرار داده بود.
ایشان همواره در کنار تحصیل و تدریس به تحقیقات نیز توجه داشتند؛ از این رو تألیفاتی از ایشان به جای مانده است. بخشی از آنها چاپ شده است و بخشی دیگر نیز به صورت خطی موجود است.
المحاکمات: این کتاب نقد و بررسی آراء و نظرات میرزای نایینی، آقاضیاء عراقی و کمپانی در اصول و مقایسه آنها با یکدیگر است و در سال ۱۳۷۱ ق. در نجف به چاپ رسید.
الرّبا فی التشریع الإسلامی: این کتاب، سه جلد است که جلد اوّل، شامل سیر تاریخی ربا، نظرات ادیان و مکتب‌های اقتصادی درباره ربا و طرح و ردّ اشکالات وارده بر حرمت رباست که در سال ۱۳۹۲ ق. به چاپ رسیده است. جلد دوم و سوم آن درباره ربای قرضی و ربای معامله‌ای، هنوز چاپ نشده است.
ماالفرق بین الدّین و العلم و الفلسفه: این کتاب، دارای بحث‌های علمی ـ تحقیقی در ردّ مکتب مارکسیسم و فلسفه کمونیستی است که در روزهای گسترش آن در عراق، آیت‌الله ملکوتی آن را به نگارش درآورده و برای آگاهی طلاّب و دانشجویان عراقی در نجف، آن را تدریس کرده است، ولی این کتاب نیز هنوز چاپ نشده است.
الامن العام فی الاسلام: آیت‌الله ملکوتی در این کتاب به بحث مبسوط و مفصلی درباره ضرورت امر به معروف و نهی از منکر و شرایط آن از دیدگاه قرآن، سنت و عقل پرداخته است. این اثر در سال ۱۴۰۳ ق. در تبریر به چاپ رسیده است.
المنافقون فی القرآن والسنه والتاریخ(خطی)، تفسیر سوره فاتحه(خطی)، مقتل الإمام الحسین(علیه السلام)(خطی)، شرح مبسوط بر کفایه الأصول (خطی)، تقریرات درس مرحوم آیت الله حجت (خطی)، حاشیه بر عروه الوثقی که به چاپ رسیده است.، حاشیه بر اسفار ملاّصدرای شیرازی (خطی)، حاشیه بر شفای بوعلی (خطی)، مناسک حج ، توضیح المسائل ، مسجد، مسجد شد ، یک دوره اصول، وقف‌نامه ، کتاب الطهارت، کتاب الصلاه
بازگشت مجدد به قم
حضرت آیت الله ملکوتی در پی درخواست حضرات آیات محمدفاضل لنکرانی و مشکینی از مقام معظم رهبری، پس از کسب نظر موافق ایشان، در خرداد ماه سال ۱۳۷۴ به شهر قم برگشت . پس از ورود به قم تدریس خارج فقه و اصول را آغاز کرد و یکی از شخصیت‌های برجسته حوزوی محسوب می‌شد.
ایشان سرانجام پس از عمری تلاش و مجاهدت علمی و تبلیغی، امروز، ۴ اردیبهشت ماه ۹۳، به علت بیماری ریوی، در بیمارستان مسیح دانشوری تهران به دیار باقی شتافت.
