محتوی و آثار فرهنگی خطبه ها :
با توجه به اینکه عنوان مقاله در رابطه با آثار فرهنگی خطبه های نماز جمعه می باشد به نظر می رسد مناسب باشد بحث مختصری در رابطه با فرهنگ داشته باشیم .
فرهنگ چیست ؟
فرهنگ راه و رسم زندگی یابی است که در آن هر جامعه برای بقای خود نیاز به ساختن و پرداختن بنیانها و ریشه های آن دارد فرهنگ شامل ساختمان و سازمانهای اجتماع ، انواع رفتار ، دانش ، ایمان و دیگر فعالیتهای است که در مجامع انسانی یافت می شود . فرهنگ به معنی هنر ، ادبیات ، موسیقی ، فلسفه و آداب و رسوم و دیگر وسیله هایی است که هر کدام به نوعی در زندگی انسان نقش دارد .
افلاطون می گفت :
فرهنگ مبنای تمدن است و هیچ مدینه ای بدون فرهنگ سامان نمی گیرد نزد حکمای اسلامی فرهنگ جان تمدن بوده ، نزد قدمای ما فرهنگ مترادف ادب نفس ، بوده است و نیز آن را به معنی فضیلت و کمال به کار می برده اند ( زرشناس – فرهنگ ، سیاست ، فلسفه سیاست ص ۹ و ۱۰ )
نویسنده کتاب زمینه فرهنگ ، فرهنگ را اینگونه تعریف می کند :
فرهنگ مجموعه پیچیده ایست شامل معارف ، هنرها ، صنایع ، فنون ،اخلاق ،قوانین ، سنن بالاخره تمام عادات ، رفتار و ضوابطی که فرد به عنوان جامعه وظایف و تعهداتی را بر عهده دارد . (تایلور – زمینه فرهنگ )
فردوسی در اشعار خود فرهنگ را به معنی فضیلت و کمال به کار برده ، آنجا که می گوید :
زدانا بپرسید پس دادگر که فرهنگ بهتر بود یا گهر
چنین داد پاسخ بدورهنمون که فرهنگ باشد زگوهرفزون
که فرهنگ آرایش جان بود زگوهرسخن گفتن آسان بود
گهربی هنرزارخواراست وسست به فرهنگ باشد روان تندرست
برخی فرهنگ را مایه تمایز انسان از گروه های حیوانی دانسته اند بر مبنای تفکر اسلامی این فرهنگ است که روح و جان تمدن محسوب می شود اما اگر فرهنگ روح تمدن است باطن فرهنگ تفکر است . تفکر نسبتی است که انسان با حق پیدا می کند فرهنگ محصول بسط تفکر است .
هرفرهنگی بر بنای صورتی است که از تفکر قرار دارد بنابراین فرهنگ دینی ظاهر تفکر دینی است و فرهنگ فلسفی محصول بسط تفکر فلسفی است اگر تفکرنباشد تمدن پدید نمی آید .
سیاست نیز شأنی از شئون تمدن و مظهر فرهنگ و تفکر است بنابر این فرهنگ دینی سیاست دینی پدید می آورد . . . و هر سیاستی مسبوق به نوعی فرهنگ و تفکر است ( زر شناس ، فرهنگی ، سیاست فلسفه ص ۱۱ )
فرهنگ را به دو قسم « فرهنگ پیرو» و « فرهنگ پیشرو» تقسیم می کند فرهنگ پیرو به آن قسم از نوع کیفیت و شیوه زندگی مادی و غیر مادی می گویند که هیچ اصل و قانون اثبات شده قبلی را مورد تبعیت قرار نمی دهد . بلکه صحت و مقبولیت خود را از تمایل و خواسته های مردم می گیرد این قسم از فرهنگ ناشی از رفتار و امیال و خواسته های مردم با هر انگیزه و علتی است که هیچ کاری به تطابق آنها با حقایق و واقعیات مستقل از هوای و هوس و تمایل طبیعی انسانها ندارد . بنابراین هر گونه عوامل فساد دین ، اخلاق و شرف انسانها می تواند به عنوان خواسته های مردم نام فرهنگ بگیرد (جعفری ، فرهنگ پیرو – فرهنگ پیشرو ص ۸۷ )
فرهنگ پیشرو پویا و هدف دار در محاصره آن نمودها و فعالیتها که تحت تأثیر عوامل سیال زندگی و شرایط زود گذر محیط و اجتماع قرار میگیرد نمی افتد . زیرا عمل محرک این فرهنگ واقعیات مستمر طبیعت و ابعاد اصیل انسانی است و هدف آن عبارت است از آرمانها نسبی که آدمی را در جاذبه هدف اعلای حیات به تکاپو در می آورد ، این است آن فرهنگ انسانی که هیچ تمدن انسانی اصیل درگذرگاه تاریخ ، بدون وجود چنین زمینه فرهنگی به وجود نمی آید . (جعفری، فرهنگ پیرو- فرهنگ پیشرو ص ۹۳)
فرهنگ حقیقتی است دو قطبی : هم جنبه بون ذاتی مانند نمودهای عینی اخلاقیات و آثار هنری و کیفیت ساختمانها که نشان دهنده انواعی از دریافتها و آرمانهای درون است فرهنگ هر اندازه معنوی تر و عالی تر باشد انسانی تر است هر پدیده و فعالیت فرهنگی که با ارزشهای متعالی انسانی مانند اخلاقیات و مذهب ناسازگار باشد فرهنگ اسلامی آن را نمی پذیرد زیرا هر پدیده و فعالیتی که به نام فرهنگ در جامعه بروز کند و مخالف می نماید و از عرضه و ترویج آن جلوگیری می کند .
حضرت امام (ره) می فرمایند :
«فرهنگ اساس یک ملت است اساس ملیت یک ملت است ، اساس استقلال یک ملت است » در اینجا فرهنگ به معنی باورها و گرایشهای است که یک جامعه دارد و در شکل گیری این باورها و گرایشها عوامل مختلفی دخیل هستند . عرف ، آداب و رسوم ، اخلاق به عبارتی شعائر و مناسک همه اینها در شکل دهی فرهنگ دخیل هستند شاید آموزشهای رسمی که از طریق کلاس ، مدرسه ، درس و معلم حاصل می شود و آموزشهای غیر رسمی که از طریق رسانه های سنتی و رسانه های جدید در سطح جامعه پراکنده می شود از قبیل منابر، جلسات دینی ، صدا و سیما ، روزنامه ها و مجلات و . . . بنابراین در شکل دهی فرهنگ همه دستگاه های کشور دخیل هستند و یکی از آنها تریبون نمازهای عبادی سیاسی جمعه می باشند (گزارش شانزدهمین گرهمایی ائمه جمعه ص ۳۲۸)
انتقال فرهنگ
انتقال فرهنگ جریانی است که از طریق یادگیری به ارث برده می شود هر نوجوانی فرهنگ زمان خود را از سالمندان می گیرد به همین ترتیب نیز آن را به کودکان و آیندگان می آموزد و در این جریان کار های ناتمام افراد قبل توسط دیگران کامل شده و چیزی تازه و نو به فرهنگ اضافه می شود . فرهنگ در طول زمان رشد می کند و در اثر تماس با دیگر جوامع تکامل می یابد و در این زمینه نخبگان جوامع انسانی نقش عمده ای را به عهده می گیرند و مسئولیت سنگینی دارند بدیهی است که در نظام تربیتی اسلام به موازت تعلیم معارف بلند به پوندگان هدایت و رستگاری نمونه ها و الگوهای عملی نیز به آنان معرفی می شود . و قرآن کریم نمونه هایی از انسانهای کامل به عنوان «اسوه » معرفی می کند که مثال ممتاز و بارز آن رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله ) است آنجا که می فرماید « لکم فی رسول الله اسوه حسنه » و پس از نبی مکرم ، پیشوایان معصوم (ع) به عنوان معلمان هدایت و چراغ راه امت اند در عصر غیبت نیز عالمان ربانی در جایگاه رهبران الهی قرار دارند زیرا میراث دار انبیاء الهی اند اینان به عنوان آموزگاران معارف و احکام الهی و مربیان معنویت و اخلاق همواره در کانون توجه مردم متدین و مسلمان قرار دارند در میان عالمان دینی امامان جمعه بویژه در نظام اسلامی از موقعیت خطیری برخودارند زیرا علاوه بر شأن عالمی به ملاحظه نقش و جایگاه اجتماعی خود در ارتباط و انتساب به نظام اسلامی و رهبری معظم آن از موقعیت ویژه و ممتازی برخودارند وبیش ازدیگران مورد توجه و اقبال مردم متدین و انقلابی اند از این رو خطبه های نماز جمعه و نحوه سلوک و منش آنان می تواند راهنما و الگوی عملی از برای آحاد جامعه اسلامی بوده و در انتقال فرهنگ صحیح و پویا به جامعه نقش مهمی را ایفا نماید و در این زمینه امامان جمعه و خطبا رسالت بسی سنگینی را عهده دار می باشند که به طور اختصار چند نمونه از آثار خطبه های جمعه را یاد آوری می نمایم .
محتوی وآثار فرهنگی خطبه ها
۱ – اثر تربیتی (تقوا و تهذیب نفس )
با توجه به اینکه یکی از وظایف امامان جمعه توصیه به تقوا و تهذیب نفس می باشد وخطبه های ازجایگاه موعظه و تربیت دینی می تواند برخوردار ، و سازنده روح و روان و هویت معنوی و اخلاقی جامعه باشد ولی از آنجا که بنا به فرموده حضرت علی (ع) « من نصب نفسه للناس اماماً فعلیه ان یبدء بتعلیم نفسه قبل تعلیم غیره و لیکن تأدیبه بسیرته قبل تأدیبه بلسانه » (نهج البلاغه فیض – حکمت ۷۰ جلد ۲ ص ۵۶ )
لازم است که امام جمعه خودش را نیز آراسته به این صفت نموده و رنگ خدایی به خود گیرد . صفتی که اشخاص متصف به آن توفیق نیل به مقام کرامت در پیش خدا پیدا می کنند که فرمود : « ان اکرمکم عندالله اتقیکم » و بهشت برای آنان مهیا گردید و به آن نزدیک می شود « وازلفت الجنه للمتقین » و توفیق بصیرت در دین پیدا می کنند . « ان تتقواالله یجعل لکم فرقانا » و هرگز در بن بست قرار نگرفته و صاحب نعمت و روزی بدون حساب مس شوند « من یتق الله یجعل له مخرجا و یرزقه من حیث لایحتسب » واعمال نیز از آنان پذیرفته می شود « انما یتقبل الله من المتقین » و به طور کلی به دستور خداوند دنیا و آخرت در اطاعت او قرار می گیرد. پیامبر مکرم (ص) فرمود: « خصله من لزمها اطاعته الدنیا و الاخره قیل و ما هو یا رسول الله قال التقوی » (بحارج ۷۴ ص ۱۷۱)
گفتنی است رعایت تقوا در مقام عمل به مراتب مؤثرتر از تبلیغ زبانی است و بعید است که انسان غیر مهذب موفق به تهذیب دیگران بشود.
چنانکه حضرت امام (قدس الله نفسه الزکیه ) می فرماید:
« اگر علم بلاتهذیب باشد ضررش از جهل بیشتر است . . . برای همه ماها اول تهذیب نفس است و در خلال آن تهذیب مردم است اگر انسان خودش مهذب نباشد نمی تواند دیگران را تهذیب کند »
(زمزم نور ص ۷۱)
اگر خطیب جمعه خودش متصف و آراسته به این صفت باشد مواعظ و خطبه هایش نیز اثر تربیتی شایان توجهی خواهد داشت و در غیر این صورت الفاظ و کلماتی است که از زبان خارج شده و دردلها قرار نخواهد گرفت و اصولاً نصیحت وموعظه کردن دیگران اگر شخص گوینده متعظ به گفتار خودش نباشد از مشکلترین کارها است .
چنانچه رهبر معظم انقلاب می فرماید : « به نظر من یکی از مشکلترین کارهایی که به عهده ائمه جمعه گذاشته شده امر به تقوی است که از همه کارها سخت تر همین است که خودش درآن حد از تقوی نباشد که بخواهد مردم را امر به تقوی کند ، خیلی کار سختی است ، یعنی انسان وقتی می خواهد امر به تقوی کند ناگهان ببیند مصداق آیه شریفه « اتامرون الناس بالبر و تنسون انفسکم » قرار گرفته لذا یکی از سخترین کارها امر به تقوی است ( با رهبر در سنگر جمعه ص ۵ )
اگر خطیب خودش تقوای لازم را داشته باشد و با مردم با ملایمت سخن بگوید در این صورت است که موفق به صید دلها مردم و جذب آنان به سوی خود خواهد شد .
امیر المومنین (ع) فرمود :
« قلوب الرجال وحشیه فمن تألفها اقبلت علیه » (نهج البلاغه حکمت ۵۰ )
دلهای مردم وحشی است هر کس خوشروئی کند به او اقبال می کنند .
۲ – در خطبه نقش تعلیمی و آگاهی بخشی و آموزشهای دینی می تواند به صورت بارز نمایان شود و با خطبه سطح آگاهی و معلومات و اطلاعات دینی جامعه و نسلهای جدید را می شود ارتقا داد و پر واضح است . یکی از ابزارهای مناسب رشد و تعالی انسان که همیشه مورد توجه مکتب های مختلف قرار گرفته ، تعلیم و آموزش است که نقش برنامه های آموزشی در ترقی و صعود و یا نزول و سقوط انسان چیزی نیست که بتوان آن را انکار کرد در آیات متعددی از قرآن یکی از اهداف بعثت انبیاء تلیم شمرده شده ، چنانکه حضرت ابراهیم علی نبینا و آله وعلیه السلام هنگام تجدید بنای کعبه همراه اسماعیل(ع) به خدای سبحان عرض کرد .
« ربنا و ابعث فیهم رسولاً منهم یتلوا علیهم آیاتک و یعلمهم الکتاب و الحکمه و یزکیهم انت العزیز الحکیم » (بقره : ۱۲۹)
و پیامبر اسلام (ص ) می فرماید : « با لتعلیم ارسلت » ( بحارالانوار ج ۱ ص ۲۰۶ )
من برای تعلیم و آموزش بر انگیخته شده ام
به جهت اهمیت تعلیم است که در روایات می خوانیم آمده
« ان الله و ملائکته حتی الحوت فی البحر یصلون علی معلم الناس الخیر » ( میزان الحکمه ماده علم )
علمای بزرگوار بویژه خطبای محترم جمعه به عنوان مدیران فرهنگی جامعه و تداوم بخش راه انبیاء لازم است با ایراد خطبه های پر محتوای خود نمازگزاران را با معارف الهی و اسلامی آشنا ساخته و موجب رشد علمی و فرهنگی جامعه گردند چنانکه مقام معظم رهبری در این باره می فرماید : اولاً در خطبه ها باید محتوی را با همان کیفیتی که عرض شد در نظر داشت و باید محتوی خطبه ها چیزی باشد که هر کس پای این خطبه نشست وقتی بلند شد احساس کند یا یک مطلب اعتقادی یا یک فهم سیاسی گیرش آمده یا به آن آرامشی که عرض شد دست یافته یا توجه و تذکر به خدا نصیبش شده یا قطره اشکی از چشمش جاری گشته و احساس کند چیزی اخذ کرده که این احتیاج به کار و تلاش دارد (با رهبری در سنگر جمعه ص ۹۵ )
۳ – رشد و باروری فهم سیاسی مردم :
با در نظر گرفتن اینکه در مکتب حیاتبخش اسلام سیاستمدار بودن از ویژگیهای پیشوایان معصوم شمرده شده است چنانکه در زیارت جامعه کبیره می خوانیم
« السلام علیکم یا اهل بیت النبوه و موضع الرساله . . . و ساسه العبادو ارکان البلاد » ( مفاتیح الجنان )
که از امامان معصوم به عنوان سیاستمداران خلق تعبیر شده است .
این جمله معروف از عالم مجاهد و وارسته حضرت آیت الله سید حسن مدرس (ره ) نقل شده که فرمود « دیانت ما عین سیاست ماست و سیاست ما عین دیانت ماست »
بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت امام خمینی (ره ) در این مورد می فرمایند « این را که دیانت باید از سیاست جدا باشد و علمای اسلام در امور اجتماعی سیاسی دخالت نکنند استعمار گران گفته و شایع کرده اند » ( در جستجوی کلام امام ، دفتر ۸ ص ۱۹۰)
و در جای دیگر می فرمایند « مسائل اسلام مسائل سیاسی است است و سیاستش غلبه دارد به چیزی به چیزهای دیگرش » (در جستجوی کلام امام ، دفتر ۸ ص ۱۸۶ )
و نیز می فرماید : آنقدر آیه و روایت که در سیاست وارد شده است در عبادات وارد نشده است شما پنجاه و چند کتاب فقه را ملاحظه می کنید ، هفت ، هشت تایش کتابی است که مربوط به عبادت است باقیش مربوط به سیاست و اجتماعیات و معاشرات و این طور چیزهاست . . . اسلام دین سیاست است ، حکومت دارد (کوثر ۳ مجموعه سخنرانی های امام خمینی (ره) ص ۱۱۳ )
در کتاب الصلاه تحریر الوسیله می فرماید:
هرکس در احکام حکومتی و سیاسی و اجتماعی و اقتصادی اسلام کمترین مطالعاتی داشته باشد میداند که اسلام از سیاست جدا نیست ، پس هر کس که خیال می کند دین از سیاست جداست جاهل و نادان است نه اسلام را می شناسد و نه سیاست را از مطالب گذشته نتیجه گرفته می شود سیاست در متن اسلام است با توجه به اینکه نماز جمعه را بهترین جایگاه برای بیان مسائل سیاسی و مشکلات و اتفاقات پیش آمده در جهان اسلام دانسته (تقوی – رسالت و جایگاه نماز جمعه )
چنانکه در حدیثی منقول از امام رضا (ع) می خوانیم « و یخبرهم بما ورد علیهم من الآفاق و من الاهوال التی لهم فیها المضره و المنفعه » (وسائل جلد ۵ ص ۴۰ )
امان جمعه در خطبه ها نمازگزاران را از حوادث خوب و بدی که در اطراف و اکناف جهان و در ارتباط با مسلمانان اتفاق افتاده با خبر سازد .
ناگفته پیداست تحقیق در مسائل سیاسی ، نیاز به دانش و به کار گرفتن روشهای علمی ویژه دارد ، حتی می توان گفت تحقیق در مسائل سیاسی مهم جهان ، بسیار مشکل و پیچیده است ، گر چه استعداد ، ذوق سیاسی ، تجربه و اطلاعات گوینده نقش بسیار مهمی در تحلیل سیاسی دارد ولی نقش روشهای علمی و ابزارهای تحقیقاتی نیز بسیار حائز اهمیت است در واقع تحلیل برداشتن پرده از روی انگیزه ها و نیات بازیگران سیاسی است . تحلیل سیاسی بر خلاف آنکه تصور می شود نه ذوقیات گوینده است و نه بیان و گفتاری است که مستمع را خوشحال کند وبه قول معروف تکبیر خیز باشد .
( دکتر روحانی – گزارش شانزدهمین گردهمایی جمعه ص ۱۹۲ )
۴ – خرافه زدایی و سالم سازی فضای فرهنگی جامعه
حمایت و پشتیبانی از حرکتهای اصیل فرهنگی در سالم سازی فضای جامعه و فضا سازی برای افکار عمومی نقش اساسی دارد که البته باید همراه با استدلال بوده باشد و با افکاری انحرافی به طور مستدل و تحلیل گرانه مقابله گردد . در رابطه با موضع گیری های مثبت در جامعه موج آفرین باشد و در رابطه با مسائل خرافی که به اسلام وتشیع در پشت صحنه این مسائل هستند می خواهند از اسلام و تشیع یک چهره سطحی و عوامانه و آلوده به افسانه و خرافات ترسیم کنند و در نتیجه پایه مکتب را سست گردانند .
موضع گیری عالمانه داشته و با استدلال مقابله نماید چون مردم را با فرهنگهای منحط بار آوردن پیوسته در طول تاریخ کار دشمنان دین بوده و از چنین حربه ای حتی در برابر پیامبران اعتراض می کردند که شما چه رسولانی هستید که مثل ما بشر هستید ؟ پیامبر باید مافوق بشر باشد . و در زمان معاصر چند صباحی مانده به پیروزی انقلاب اسلامی اگر فرموش نکرده باشیم عوامل مرموزی بکار افتاده همزمان در سراسر کشور شایع کردند که عکس امام خمینی (ره) به ماه افتاده و در ماه نمایان است و حتی روزنامه «آیندگان » آن روز این مطلب را نوشت وخیلی روی آن سر وصدا به راه انداختندوعده ای از افراد ساده لوح و غافل از هدف و نقشه مرموز دشمنان هم آن را پذیرفتند . در حالی که دشمن حساب شده به آن دامن می زد و می خواست جهت تحکیم پایه های رژیم طاغوت بهره برداری کند و می خواستند با دامن زدن به این قضیه در مطبوعات و رسانه های خارجی به دنیا اعلام کنند که مردم ایران مردمی بی منطق و خیال باف هستند . چنین مردمی می خواهند انقلاب کنند اگر ما هم آنها را می کشیم حق ماست چون اینها مردمی هستند که منطق سرشان نمی شود و لیاقت انسانیت را ندارند . و با خیالبافی های خودشان می خواهند انقلاب کنند و کشورایران را اداره نمایند . در حالیکه شعور لازم برای اداره کشور را ندارند بلکه خیالبافان خرافه پرست هستند که روشنگری ائمه جمعه در این زمینه ها یکی دیگر از آثار و برکات خطبه های نماز جمعه می باشد .
۵ – گسترش فرهنگ ایثار و شهادت
فرهنگ و تفکر اسلامی ، مجموعه ای سرشار از ارزشها و آمورزه های الهی است که انسان را به سعادت حقیقی رهنمون می سازد در این میان ، روحیه شهادت طلبی وایثار از نمونه های کم نظیر و بسیار متعالی گنجینه تربیت اسلامی است که پیامبر اسلام (ص) با آوردن آئین نو که بر اساس ایمان به خدا استوار بوده ، سنت شهادت را پی ریزی کرد و به گواهی تاریخ عامل بسیاری از پیروزی های بزرگ مسلمانان اشتیاق آنان به شهادت در راه خدا بوده و این فرهنگ در میان مسلمانان صدر اسلام حاکم شده بود متأسفانه پس از درگذشت پیامبر اسلام (ص) کم کم مسلمانان روحیه سلحشوری را از دست دادند و به رفاه و آسایش خو گرفتند . ولی قیام امام حسین (ع) این وضع را دگرگون ساخته و سنت شهادت را در جامعه اسلامی زنده کرد و راه نوینی پیش پای آنان نهاد که درآن سختی هست ، محرومیت هست ، مظلومیت هست ، دست شستن از عزیزان و برادران و فرزندان هست ، قطعه قطعه شدن هست اما ذلت نیست . امام حسین (ع) این فرهنگ از دست رفته را به جامعه اسلامی برگرداند اهمیت این فرهنگ وروحیه نه فقط در قرون واعصار گذشته ، که در انقلاب اسلامی و پیروزی آن و همچنین در دفاع مقدس بر همگان روشن شده است که خطیب جمعه لازم است با خطبه دلنشین و حماسی خودش به گسترش فرهنگ ایثار و شهادت پرداخته و در این راه از خودش کوتاهی نشان ندهد و با الهام گرفتن ازآیات قرآن و احادیث نبوی و خطب نهج البلاغه و احادیث سایر معصومین (ع) به قهرمانان مسیر شهادت و ایثار ارج نهاد و مسیر گسترش این فرهنگ قدم بردارد .
۶ – تحکیم وحدت و همبستگی :
مقصود از وحدت و همبستگی اسلامی وحدت امت اسلام است ، که خداوند فرمود :
« ان هذه امتکم امه واحده و انا ربکم فاعبدون » ( انبیا، ۱۲ )
پس این وحدت ریشه قرآنی دارد که بارها مسلمانان را به عنوان امت مخاطب ساخته است که از آن جمله می فرماید : « کنتم خیر امه اخرجت للناس» (آل عمران : ۱۱۰ )
رسول اکرم (ص) بطور رسمی پس از هجرت در قرارداد ما بین مهاجرین و انصار وحدت امت اسلام را اعلام فرمود . « انهم امه واحده من دون الناس » ( سیره ابن هشام ج ۲ ص ۱۱۵ )
این اعلام علاوه بر مفهوم وحدت در دین و عقیده وحدت سیاسی و اجتماعی آنان را نیز دربر دارد . مسلمانان مؤظف هستند اختلافات قومی ، زبانی و احیاناً اختلاف رأی درفروع فقهی ، آنان را دسته دسته نکرده و به جنگ و درگیری با یک دیگر وادار ننماید لذا در آیاتی مسلمانان را دعوت به اتحاد نموده و از تفرقه و پراکندگی نهی می کند آنجا که می فرماید « واعتصموا بحبل الله و لا تفرقوا »
(آل عمران : ۱۰۳)
واز آنجا که اسلام کسانی که اصول اعتقادی را پذیرفته اند از اعضا جامعه اسلامی محسوب نموده لذا هر عملی و عبادتی که نمایشگر وحدت مسلمانان باشد ثوابش را افزون دانسته است با توجه به اهمیت اتحاد و همبستگی روشن می شود که یکی از وظایف خطیبان جمعه تقویت همبستگی مسلمانان است حتی از فلسفه های تشریع اصل نماز جمعه هم همین مسئله تقویت همبستگی است و باید خطبه هایش نیز پیام آور وحدت و مشوق بر آن باشد .
در این زمینه حضرت امام خمینی (قدس سره ) می فرمایند:
نماز جمعه که نمایشی از قدرت سیاسی و اجتماعی اسلام است باید هر چه شکوهمندتر و پرمحتوا تر اقامه شود ملت ما گمان نکنند که نماز جمعه یک نماز عادی است ، نماز جمعه با شکوهمند ی که دارد برای نهضت کوتاه عمر ما یک پشتوانه محکم و در پیشبرد انقلاب اسلامی عامل مؤثر و بزرگی است .
ملت عظیم و عزیز با شرکت خود باید این سنگر اسلامی را هر چه عظیمتر بلند پایه تر حفظ نماید تا به برکت آن توطئه های خائنانه و دسیسه های مفسدان خنثی شود . (صحیفه نور ج ۹ ص۹۷ )
۷ – مبارزه با تحریفات و بدعتها :
از آنجا که وظیفه علما پاسداری از سنگرهای ایدوئولوژیک وعقیدتی اسلام می باشد و در حدیث منقول از حضرت امام صادق (ع) می خوانیم :
«علماء شیعتنا مرابطون فی الثغر الذی یلی ابلیس و عفاریته و یمنعونهم عن الخروج علی ضعفاء شیعتنا الخ » ( احتجاح طبرسی ج ۱ ص ۴ – الحیاه ج ۲ ص ۲۶۰ )
دانشمندان شیعه ما مرزبانان و سنگردارانی هستندکه مراتب راههای هجوم لشکر شیطان هستند و آنان را از تسلط بر مستضعفان شیعه باز می دارند .
طبق این حدیث مأموریت عظیم مرزبانی و پاسداری جامعه اسلامی آلوده به بدعتها و تحریفات می شود اینجا است که عالمان دین باید بی تفاوت نبوده بلکه با صلابت و وشهامت و با منطق مستدل و قوی در برابر تحریفات و بدعتها بایستند چنانکه در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) می خوانیم :
«اذا ظهرت البدع فی امتی فلیظهر العالم علمه فمن لم یفعل فعلیه لعنه الله » (الحیه ج ۲ ص ۲۴۴ به نقل از کافی ج ۱ ص ۵۴ )
آنگاه که بدعتها در میان امت من ظاهر شود علم باید علمش را آشکار کند (بدعتها و انحرافات را بشناساند) و اگر چنین نکند نفرین خدا براو باد.
لازم به یاد آوری است بدعت تنها درمسائل ذهنی و عقیدتی نیست بلکه در شئون عمومی زندگی جریان دارد . مانند ، آداب و رسوم اجتماعی ، طرز لباس پوشیدن ، و دیگر تقلیدهای گروهی و حتی بدعت در مسائل داخلی و خارجی و روابط فرهنگی ، اقتصادی و چگونگی اداره جامعه نیز هست .
۸ – پیگیری حل مشکلات مردم و دمیدن روح نشاط و امید به جامعه .
از آنجا که مردم دفتر و خانه امام جمعه را مأمن و پناه خودشان می دانند وقتی از همه جا جواب یأس شنیدند در رابطه با حل مشکلاتشان آخرالاَمر به امام جمعه پناه می آورند ومتأسفانه در خیلی از موارد ائمه جمعه نیز کاری از دستشان بر نمی آید و شرمنده مردم می شوند . ولی برای اینکه مردم آرامش پیدا کرده وامید به حل مشکلات و رفع نارسائی ها داشته باشند لازم است امام جمعه به عنوان امین و مورد اعتماد مردم مشکلات آنان را درخطبه های نماز جمعه بیان کرده و به گوش مسئولین امر برساند . البته در حدی که موجب اختلاف نگردیده و سبب بد بینی مردم به اصل نظام نشود و با عنایت به این که امید به آینده یکی از مهمترین عوامل حرکت و نشاط و پویایی در زندگی است و انسان وقتی که همه درها را به روی خود بسته می بیند در آرزوی مرگ زندگی را سپری می کند.
خطبه های نماز جمعه می بایست نشاط انگیز ، حرکت بخش وامید افزا باشد، خطیب جمعه باید بتواند نشاط عمومی ، روانی ، اجتماعی و سیاسی نمازگزاران را افزایش دهد . خطیب جمعه حتی در بُعد اخلاقی ومعنوی نیز توان حرکحت تخشی داشته باشد و از نقش امید وار کردن آنان به لطف و رحمت حق از بزرگترین آثار و برکات خطبه های نماز جمعه می باشد .
۹ – ولایتمداری (تقویت ولایت پذیری در مردم )
از آنجا که نظام جمهوری که بیش از ربع قرن از عمر پر برکت آن می گذرد و به بهای خون پاک دهها هزار انسان شریف وفداکار به دست آمده نظامی است که اسلامی بودن آن ویژگی اصلی و ممتاز آن است و « ولایت و رهبری » یکی از اساسی ترین اصول مکتب اسلام به شمار می آید و این با تمامی ابعاد دینی ، سیاسی واجتماعی خود به صورت یک اصل کلی و مسلم جامعه اسلامی در قرآن و روایات ترسیم شده است و مسائل دیگر اسلام زیر لوای آن تجلی می یابد و خلاصه سرنوشت انسان و جامعه به مسئله « ولایت و رهبری » ارتباط دارد و انقلاب اسلامی ایران که مبنایش « قرآن و ولایت » است نور امیدی بر دل مستضعفان جهان تابانید والگوی مسلمانان و مظلومان جهان گردید از برکت ولایت و ثمره ولایت پذیری مردم مسلمان ایران است که با تبعیت از مقتدای خویش طاغوت و طاغوتیان را از کشور راندند و از تاریکی ها به سوی نور رهنمون شدند و برکات ولایت در دوره حماسه مقاومت بر کسی پوشیده نیست و چنانکه فرموده اند : « علت محدثه علت مبقیه نیز هست » « نقش ولایت و رهبری » در تداوم انقلاب اسلامی و درایجاد اتحاد و انسجام درمیان مردم و حل مشکلات دربحرانهای پیش آمده به عنوان فصل الخطاب بر همگان روشن است تا جایی که وحدت و امنیت ملی ما نیز در پرتو ولایت تأمین می شود لذا تلاش برای گسترش فرهنگ ولایتمداری علاوه بر اینکه یک وظیفه مهم شرعی است یک وظیفه عقلی و ملی نیز محسوب می شود ، لذا ترویج ولایت پذیری در جامعه از اهم وظایف امامان جمعه بوده و باید یکی از آثار فرهنگی خطبه ها موج آفرینی و ایجاد روحیه پذیرش ولایت در جامعه باشد.
۱۰ – افشای توطئه های دشمنان و مبارزه با تهاجم فرهنگی
از آنجا که دشمنان اسلام و تشیّع همیشه در فکر توطئه بر علیه کیان اسلامی میباشند و در مواردی نقشه های شوم خود را عملی کرده اند که در این زمینه نمونه های زیادی را از تاریخ می توان به عنوان شاهد ذکر کرد و در زمان معاصر قضایای فلسطین ، افغانستان و عراق محکمترین دلیل بر شدت کینه دشمنان نسبت به اسلام و مسلمانان می باشد.و متأسفانه گاهی با همکاری ستون پنجم و مخالفین و معاندین نظام اسلامی می خواهند ، اهداف خودشان را در جامعه ما نیز عملی کرده و منافع شوم خودشان را تأمین کنند. چون که توان از بین بردن جمهوری اسلامی را از طریق نظامی در خود نمی بینند، جهت دست یابی به اهداف خود به فرهنگ و هویت ما ، تهاجمی همه جانبه را برنامه ریزی وپشتیبانی میکنند از آنجا که جوانان مهمترین قشر اثر گذار در شکوفایی آینده نظام هستند ، در تهاجم فرهنگی بیشتر از سایر اقشار مردم مورد توجه قرار گرفته اند ، دشمن در این مسیر سعی دارد جوانان را از فرهنگ غنی و کهن خود بیگانه ساخته و ارزشهای دینی را نزد آنان واژگون کند ، در تهاجم فرهنگی پایگاه های دینی مثل مساجد ، تکایا ، نمازهای جمعه ، جماعت و حوزه های علمیه نیز مورد حمله قرار گرفته است . دشمن سعی میکند فرهنگ سست و ضد ارزشی خود را که ما آن را فرهنگ غیر خودی می دانیم در بین جوانان گسترش داده و اعتقاد آنان را نسبت به مفاهیم و احکام دینی با ابزارهای تبلیغاتی مثل نوار و سی دی های مبتذل ، برنامه های ماهواره ای ، ترویج الگوی غربی تخریب و ترور شخصیتهای خودی ، دور کردن مردم از هویت ملی و اسلامی ، ضعیف نموده و در صورت امکان بی عقیده کند و اینجاست که احتمال دارد یک حالت خود باختگی که بیشتر ناشی از خود کم بینی و احساس حقارت درقبال پیشرفت و موفقیت دیگران است در افراد جامعه بویژه جوانان که بیشتر در معرض خطر قرار دارند بوجود آید و جوانان عزیز را از پیکره انقلاب ، اسلام ، روحانیت و ولایت جدا نموده و در جامعه بحران اخلاقی ایجاد کند لذا با عنایت به این قضیه مقابله با تهاجم فرهنگی و افشای توطئه های دشمنان خارجی و عوامل داخلی آنان ، با شناخت فرهنگ و اهداف دشمن برای رویارویی با یورش فرهنگی ، جهت تداوم ارزشهای انقلاب اسلامی لازم و ضروری است و از طریق رسانه ها اعم از صدا و سیما و مطبوعات و منابر روشنگری در این زمینه ، حائر اهمیت است و از آنجا که تریبون مقدس نماز جمعه یکی از مهمترین رسانه های سنتی است . خطبای محترم جمعه که مدیران فرهنگی جامعه به شمار می روند وظیفه دارند ، مردم را از اهداف دشمنان آگاه ساخته و روح خود باوری و بازگشت به خویشتن را در جامعه بویژه در جوانان احیاء نمایند.
این مقاله را با شعری از دانشمند روشن بین و دلسوخته مرحوم علامه اقبال لاهوری به پایان می برم :
ازخواب گران خیز
ای غنچه خوابیده چو نرگس نگران خیز
کاشانه ما رفت به تاراج غمان خیز
از ناله مرغ چمن از بانگ اذان خیز
گرمی هنگامه آتش نفسان خیز
از خواب گران خواب گران خواب گران خیز
از خواب گران خیز
خورشید که پیرایه بسیماب سحر بست
آویزه به گوش سحر از خون جگر بست
از دشت وجبل قافله ها رخت سفر بست
ای چشم جهان بین به تماشای جهان خیز
از خواب گران خواب گران خواب گران خیز
از خواب گران خیز
خاور همه مانند غبار سر راهی است
یک ناله خاموش و اثر باخته آهی است
هر ذره ای این خاک گره خورده نگاهی است
از هند و سمرقند وعراق و همدان خیز
از خواب گران خواب گران خواب گران خیز
ازخواب گران خیز
این نکته گشاینده اسرار نهان است
ملک است تن خاکی ودین روح روان است
تن زنده و جان زنده زربط تن و جان است
باخرقه و سجاده و شمشیر و سنان خیز
از خواب گران خواب گران خواب گران خیز
ازخواب گران خیز
فریاد ز افرنگ و دلآویزی افرنگ
فریاد ز شیرینی و پرویزی افرنگ
عالم همه ویرانه زچنگیزی افرنگ
معمار حرم باز به تعمیر جهان خیز
از خواب گران خواب گران خواب گران خیز
از خواب گران خیز
منابع :
۱ – قرآن
۲ – نهج البلاغه
۳ – بحارالانوار
۴ – احتجاج طبرسی
۵ – اصول کافی
۶ –وسائل الشیعه
۷ – میزان الحکمه
۸ –الحیاه
۹ –تحریر الوسیله
۱۰ – سیره ابن هشام
۱۱ – مفاتیح الجنان
۱۲ – صحیفه نور
۱۳ – کوثر ۳ مجموعه سخنرانی های امام خمینی (ره)
۱۴ – در جستجوی کلام امام(ره)
۱۵ –با رهبر درسنگر جمعه
۱۶ – زمزم نور
۱۷ – فرهنگ ، سیاست ، فلسفه سیاست –زرشناس
۱۸- زمینه فرهنگ – تایلور
۱۹ – تهاجم فرهنگی – طهماسبی
۲۰ – فرهنگ پیرو ، فرهنگ پیشرو – علامه جعفری
۲۱ – گزارش شانزدهمین گردهمایی ائمه جمعه – سخنرانی دکتر روحانی
۲۲ – رسالت و جایگاه نماز جمعه – سید رضا تقوی
۲۳ – کلیات اشعار فارسی اقبال لاهوری
۲۴ – فرهنگ جمعه
